Marian Bogusz

W zbiorach Galerii Fundamenty znajduje się cenna kolekcja 21 gwaszy Mariana Bogusza z 1978 roku, z cyklu „Opera za trzy grosze” inspirowanych dramatem Bertolta Brechta.

Marian Bogusz (1920-1980), wybitny, choć zapomniany, polski artysta XX w., malarz, rzeźbiarz, urbanista, scenograf, animator kultury. Urodził się w Pleszewie (Wielkopolska). W czasie II Wojny Światowej więzień Mauthausen (1941-1945). Autor ok. 1000 dzieł malarskich (oleje, akryle, gwasze, rysunki) i rzeźbiarskich oraz 200 teatralnych projektów scenograficznych (ponad 50 zrealizowanych).

W 1947 r. zakłada wraz z poznanym w obozie koncentracyjnym malarzem i fotografikiem Zbigniewem Dłubakiem i z wybitnym pisarzem Tadeuszem Borowskim „Klub Młodych Artystów i Naukowców”, pierwszy niezależny ośrodek środowisk artystycznych w powojennej Warszawie, który władze komunistyczne zamykają w czerwcu 1949 r. Szybko, bo już w roku 1950, kończy się jego „romans” PZPR-em. W okresie socrealizmu przestaje malować, ograniczając swoją twórczość do projektów scenograficznych i wystawienniczych, gwarantujących większą niezależność od ideologicznych nakazów.

W roku 1955 z inspiracji artysty powstaje „Grupa 55” (Marian Bogusz, Zbigniew Dłubak, Andrzej Zaborowski i Kajetan Sosnowski), która zyskuje sławę dzięki protestowi wobec tzw. „Arsenału”, Ogólnopolskiej Wystawy Młodej Plastyki pt. „Przeciw wojnie, przeciw faszyzmowi”, pokazanej w 1955 roku w warszawskim Arsenale, inspirowanej przez odchodzące od ideologii socrealizmu władze, w związku z V Światowym Festiwalem Młodzieży i Studentów w Warszawie. Dla świadomych artystów, prezentowane na wystawie prace nie są wyrazem buntu młodego pokolenia walczącego o twórczą wolność, lecz kolejnym przejawem koniunkturalizmu i odpowiedzią na partyjne apele. Boguszowi udaje się zorganizować równolegle osobną wystawę „Grupy 55” na Rynku Starego Miasta.

Na „fali odwilży” w 1956 r. tworzy tzw. Galerię Krzywego Koła w Warszawie, która staje się ośrodkiem nowej sztuki, sprzeciwionej dominującemu w ówczesnej polskiej plastyce estetyzmowi i naśladownictwu europejskich trendów lat trzydziestych (ekspresjonizmowi, koloryzmowi i kubizmowi). Kieruje „Galerią” przez 10 lat, do 1965 r.  Od tego roku współtworzy wraz z Gerardem Kwiatkowskim w Elblągu „Biennale Form Przestrzennych” i projekt rozmieszczenia w mieście i w terenach fabrycznych form przestrzennych nawiązujących do urbanistyki miasta i przyrodniczego otoczenia. Jest to pierwsze tego typu przedsięwzięcie w Europie. W ślad za Elblągiem pójdą inne miasta: Aalborg (Dania, 1967), Warszawa (1968), Wrocław (1970), Norymberga (Niemcy, 1971). Elbląskie „Biennale” przy współpracy z artystami zachodnioeuropejskimi wypracowuje nowe formy rzeźby miejskiej i architektonicznej. Jednocześnie twórca organizuje (od 1963 r.) coroczne plenery w Osiekach koło Słupska pod nazwą „Międzynarodowe Spotkania Artystów, Krytyków i Teoretyków Sztuki” uważane za najważniejsze plenery II połowy XX wieku w Polsce, miejsce konfrontacji artystów z najnowszą refleksją teoretyczną na temat sztuki. W 1974 r. Boguszowi udaje się przekonać władze miasta Krapkowic (opolskie) do niezwykłego pomysłu, nazwanego „Galeria w Przestrzeni Miasta”, polegającego na wymalowaniu fasad kamienic przy rynku przez kilkunastu polskich malarzy awangardowych (m. in. Alfred Lenica, Tadeusz Dominik, Kazimierz Ostrowski, Rajmund Ziemski) według własnych autorskich projektów. Z kolei w latach 1976-1978 inicjuje „Lubelskie Spotkania Plastyczne”, w czasie których dziesiątki artystów ozdabia malowidłami i rzeźbami betonowe osiedla w różnych częściach Lublina. Wspólnym mianownikiem tych wszystkich przedsięwzięć jest ulubione hasło Bogusza: „Sztuka dla ludzi pracy”. W malarstwie artysta ewoluuje od intelektualnej metafory lat 50. ku konstruktywistycznej abstrakcji; maluje przede wszystkim olejem na płótnie, później akrylem na blasze aluminiowej. Ceni też gwasz i rysunek. Cały czas współpracuje z teatrami dramatycznymi, muzycznymi i lalkowymi Łodzi, Słupska, Szczecina, Warszawy, Krakowa.

Marian Bogusz należy w latach 1960-1980 do najlepiej rozpoznawalnych polskich artystów za „żelazną kurtyną”. Uczestniczy w wielu wystawach indywidualnych i zbiorowych w Europie Zachodniej, m. in. w Wiedniu (1969), Mannheim (1973), Londynie (1974), Barcelonie (1975), Trewirze (1977). Jest członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia Symposion Europäischer Bildhauer w St. Margarethen (Austria, od 1969), uczestnikiem sympozjów, m. in. Sympozjum Form Przestrzennych w Aalborg (1967), Symposium Urbanum w Norymberdze (1971), autorem rzeźb ulicznych w Erlangen i na Hallplatz w Norymberdze (1971).

Umiera przedwcześnie, w pełni sił twórczych, 12 lutego 1980 roku.

Przez kilka lat po śmierci artysty pamięć o nim jest żywa. Wystawy jego obrazów organizowane są w Chełmie, Warszawie, Toruniu.  Po wielkiej retrospektywie w Muzeum Narodowym w Poznaniu, 16 listopada 1982 r., w latach 1983-1985, w Krakowie, Koszalinie, Olsztynie, Pleszewie i Kaliszu. W 1985 r. miesięcznik „Sztuka” ustanawia  nagrodę im. Mariana Bogusza. Wkrótce jednak miesięcznik przestaje wychodzić i nagroda staje się efemerydą. W drugiej połowie lat 80. dzieło artysty pojawia się w przestrzeni publicznej bardzo rzadko (Bydgoszcz – 1987 r.). Pamięta o nim jedynie rodzinne miasto, Pleszew, głównie dzięki wieloletniemu dyrektorowi (1983-2008) tamtejszego Muzeum Regionalnego, Jerzemu Szpuntowi. Muzeum organizuje w latach 1984-2002 aż sześć wystaw dzieł Bogusza. Od 1990 r., dzięki darowi żony artysty, Eulalii, bez mała 150 obrazów i szkiców, Muzeum w Pleszewie staje się właścicielem największej kolekcji dzieł tego twórcy. Marian Bogusz od 1991 r. ma w Pleszewie nawet własną ulicę (dawniej Gwardii Ludowej).

Po przemianach w roku 1989 Marian Bogusz niemal całkowicie odchodzi w zapomnienie. Jedynym wyjątkiem jest wystawa „Marian Bogusz – malarstwo” w Galerii BWA w Olsztynie w listopadzie 1998 r. Najdotkliwiej znaczącej amnezji doznaje środowisko warszawskie, któremu Bogusz poświęcił co najmniej 20 lat działań w swym najbardziej twórczym okresie. Muzeum Narodowe w Warszawie oraz Muzeum Sztuki w Łodzi, które dzięki darom Eulalii Bogusz stały się największymi – obok Pleszewa – posiadaczami dzieł artysty nie zdobyły się dotąd na żadną wystawę.

Szczęśliwie, w ostatnim czasie daje się zauważyć pewne ożywienie zainteresowania zapomnianym przez lata twórcą. W 2007 r. pojawiła się ważna monografia o artyście Bożeny Kowalskiej: Bogusz: artysta i animator (Pleszew: Muzeum Regionalne, 2007). Rok później pleszewskie muzeum zorganizowało pokaz prac artysty ze zbiorów własnych, połączony z promocją wspomnianej książki, a Galeria EL w Elblągu, z którą Bogusz przez lata współpracował, stworzyła wystawę retrospektywną. W roku 2009 można było oglądać aż trzy różne przeglądy twórczości Mariana Bogusza (styczeń – Galeria Elektrownia, Radom, kwiecień – Galeria Piekary, Poznań, czerwiec – BWA Katowice). Najnowszym świadectwem tych zainteresowań jest wystawa cyklów gwaszy inspirowanych twórczością Bertolta Brechta, pokazana w Muzeum Regionalnym w Pleszewie oraz w Galerii BWA w Olsztynie (kwiecień, październik 2011).

***

W 1978 r., dwa lata przed śmiercią, w 80. rocznicę urodzin Bertolta Brechta, Bogusz maluje dwa cykle gwaszy inspirowane dramatami brechtowskimi: 24 obrazy do „Opery za trzy grosze” i 12 – do „Matki Courage i jej dzieci” a także 3 gwasze do wiersza dramatopisarza „Krucjata dziecięca”. Cykl „Opera za trzy grosze” jest niemal zupełnie nieznany: prezentowany na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych (Warszawa, Berlin, Toruń, Słupsk, Poznań, Olsztyn), wystawiony zostaje po długiej nieobecności dopiero w 2011 roku na wspomnianych już wystawach  w Pleszewie i Olsztynie. Od wielu lat jest w całości własnością Galerii Fundamenty.